چگونه یک رمان را نقد کنیم؟ – محمد جواد ابراهیم زاده – چگونگی نقد رمان – عناصر داستانی
مقدمه
بعضی وقت‌ها پیش میاد که اطرافیان از شما می‌خوان به‌عنوان یک نویسنده یا خواننده آثار داستانی، فلان اثر رو نقد کنید. ممکنه تو دل‌تون یه دنیا هم حرف باشه، اما به‌خوبی و در چارچوب نتونید نظر بدید. گاهی هم پیش میاد که بر اساس علاقه شخصی دوست دارید احساس‌تون رو از خوندن یک رمان بنوسید، اما هرچه سیاهه می‌کنید چیز قابل توجهی از دلش بیرون نمیاد!
تیم محتوایی باغ استور در این یادداشت به شما یاد خواهند داد که چطور در یک مقاله کوتاه بتونید قدم به قدم به‌صورت نظام‌مند نقد رمان بنویسید! البته ما این ادعا رو نداریم که سبک ما در نقد آثار داستانی بهترین روش است، منتهی طبق تجربه‌ای که داشتیم، بسیاری از کارها رو میشه با این شیوه در حداکثر ۱۵۰۰کلمه نقد و بررسی کرد. باغ‌استور رو با ادامه این یادداشت همراهی کنید:
قدم اول: بیان احساس کلی از رمان
در ابتدا سعی کنید احساس کلی‌تان (چه مثبت و چه منفی) را در چند سطر بنویسید. به‌طور خلاصه اشاره کنید که از چه چیز رمان خوش‌تان آمده یا اینکه دوست نداشتید؛ دلیلش را هم ذکر کنید. این سبکِ نگارش می‌تواند گلوی شما را برای نوشتن تازه کند و از سردرگمی بیرون بیاورد. فقط حواس‌تان باشد خیلی وارد مباحث فنی نقد نشوید؛ چون در ادامه به‌صورت مفصل به آن‌ها خواهید پرداخت.
چگونگی نقد رمان
قدم دوم: معرفی نویسنده، آثارش و سبک او در نویسندگی
در قدم دوم یک بیوگرافی مختصر از نویسنده و آثارش بنویسید. در مورد سبکش نیز حرف بزنید. نکته دیگری که می‌توان در این مرحله بیان کرد، دیدگاه و جهان‌بینی نویسنده است؛ اینکه در اثر فعلی و یا در آثار دیگرش چه دغدغه‌هایی دارد و با چه روشی آن را به مخاطب انتقال می‌دهد.
قدم سوم: خلاصه داستان
در مرحله بعد حتما به زبان خودتان خلاصه‌ای از داستان بیان کنید تا خواننده بیشتر در فضای متن شما قرار بگیرد. خلاصه داستان کمک می‌کند، نقد شما برای افرادی که رمان را مطالعه نکرده‌اند هم مفید باشد. فقط حواس‌تان باشد در نوشتن خلاصه داستان زیاده‌روی نکنید و صرفا حوادث کلی را بیان کنید. بهتر است این بخش از شش، هفت سطر تجاوز نکند.
چگونه یک رمان را نقد کنیم؟ – چگونگی نقد رمان – محمد جواد ابراهیم زاده
قدم چهارم: بررسی عناصر داستانی
بررسی عناصر داستانی مهم‌ترین و فنی‌ترین بخش نقد شما است و خودش شامل چند آیتم مجزا می‌شود. به همین منظور نیاز است عناصر داستانی را به‌خوبی بشناسید و در رابطه با آن‌ها به پژوهش و مطالعه بپردازید.
مهم‌ترین عناصر داستانی که منتقد لزوما باید به تک‌تک آن‌ها بپردازد و نظر بدهد:
- نحوه شروع داستان
نویسنده در بخش ابتدایی رمان، باید شخصیت‌های کلیدی را معرفی کند و چشم‌اندازی از مناسبت‌ها ارائه دهد. همین‌طور زمینه را برای انجام کنش اصلی آماده کند و اولین نشانه‌های بحران داستان را به مخاطب نشان بدهد. البته نویسندگان حرفه‌ای همواره تلاش می‌کنند با شروعی جذاب، مخاطب را با خود همراه کنند. در این مرحله، منتقد باید ببیند نکات بالا تا چه حد رعایت شده است و اینکه نویسنده تا چه حد توانسته از پس شروع داستان بربیاید؟
- کشمکش
کشمکش، درگیری ذهنی و عاطفی شخصیت داستان است که برخاسته از آرزوها و نیازهای برطرف‌نشده یا مغایر با اوست. منتقد باید ببیند کشمکشِ درونی شخصیت اصلی با خودش و کشمکش بین شخصیت‌های دیگر وجود دارد یا نه؟ همچنین نویسنده تا چه میزان توانسته در بیان کشمکش‌ها موفق باشد و خلاقیت به‌خرج بدهد؟
- طرح
طرح همان نقشه راه، نظم و نوع چیدمان حوادث در دل داستان است؛ اگر بخواهیم این موضوع را بهتر بیان کنیم، باید بگوییم: طرح یعنی حوادث و شخصیت‌ها به‌گونه‌ای شکل بگیرند که حس کنجکاوی و تعلیق خواننده را برانگیزند. به این ترتیب خواننده، حوادث داستان را پیگیری می‌کند تا به علت وقوع آن‌ها برسد.
کسی که می‌خواهد اثری را به جرگه نقد بکشد، باید ببیند آیا طرح واضح و قابل باور است یا خیر؟ شخصیت و قهرمان داستان مسئله و نیاز تعریف شده‌ای برای حل کردن دارد یا خیر؟ آیا مخاطب داستان می‌تواند زمان و مکان داستان را به‌راحتی تشخیص بدهد یا خیر؟ و سؤال‌های دیگری که در این مقاله کوتاه مجال آن نیست به همه آن‌ها بپردازیم.
چگونگی نقد رمان
- شخصیت‌پردازی
طبق تعاریف داستان‌نویسی، شخصیت یعنی فردی که به میل نویسنده ساخته و پرداخته می‌شود، در دل داستان گنجانده می‌شود، کنش‌های مد نظر نویسنده را انجام می‌دهد و در آخر از صحنه داستان بیرون می‌رود.
در نقد داستان باید ببینیم آیا شخصیت به‌خوبی پردازش شده یا نه؟ آیا تصویرسازی خلاقانه‌ای از خصوصیات فردی، اخلاقی، فرهنگی و … انجام گرفته یا نه؟ آیا حس تناقض و کشمکش درونی و بیرونی او به‌درستی نمایش داده شده یا نه؟ از پیشینه او چه تصویری برای خواننده خلق شده؟ و سوالاتی از این جنس…
چگونگی نقد رمان
- فضاسازی داستانی
منتقد باید حواسش به این نکته باشد که آیا نویسنده توصیف کاملی از پس زمینه داستان ارائه داده است یا نه؟ اسم‌گذاری شخصیت‌ها، مکان‌ها و اشیاء به‌درستی و به‌جا انتخاب شده یا نه؟ آیا بین زمان و نظم حوادث در داستان هماهنگی وجود دارد یا نه؟
- دیالوگ
کلماتی که شخصیت‌ها بر زبان جاری می‌کنند باید متناسب با خلقیات و خصوصیات آن‌ها باشد. همین‌طور در خلال دیالوگ‌هایی که بین شخصیت‌ها رد و بدل می‌شود، خواننده به فضاسازی‌ها و توصیف‌های نویسنده پی ببرد. به این ترتیب می‌توان دیالوگ‌نویسی یک رمان را قوی و پویا تلقی کرد.
چند موردی که در بالا به آن اشاره کردیم، جزء عناصر اصلی هر داستانی محسوب می‌شوند که آگاهی داشتن از آن‌ها بر هر نویسنده و منتقدی لازم است. البته در کنار این‌ها، داستان می‌تواند ظرفیت‌های خاص و منحصربه‌فردی داشته باشد که اگر بخواهیم بر طبق بررسی موبه‌موی عناصر داستانی آن را پی بگیریم ممکن است نقطه قوت و نقطه برجستگی محسوب نشود. با این حال اگر اثری در کنار این قواعد و عناصر داستانی بتواند تفاوت‌ها و خلاقیت‌های خاص خودش را هم داشته باشد، می‌توان گفت با یک کار فوق‌العاده‌ای روبرو هستیم که ارزش چندین بار مطالعه کردن را دارد!
حرف پایانی
اگر به حوزه نقدنویسی رمان علاقه‌مندید و یا دوست دارید به‌صورت جدی و حرفه‌ای یک رمان را آنالیز کنید و در مورد آن با دیگران به صحبت بنشینید، این یادداشت از باغ‌استور را از دست ندهید. در این یادداشت کدهایی دریافت خواهید کرد که با کمی تلاش و همت خواهید توانست هر اثر داستانی را تحلیل کنید.
چگونه یک رمان را نقد کنیم؟ – چگونگی نقد رمان – محمد جواد ابراهیم زاده
