آن سوی واقعیت – نگاهی به ژانر فانتزی در ادبیات داستانی
داستان‌ها در ژانرهای مختلفی نوشته می‌شوند. یکی از این ژانرها گونه فانتزی است که طرفداران بسیار زیادی در جهان دارد. اصولا ژانرهایی مثل جادویی، وحشت، فانتزی و علمی تخیلی زیرمجموعه «ادبیات گُمانه‌زن» به‌شمار می‌روند. ادبیات گمانه‌زن یعنی خلق دنیایی فراتر از دنیای واقعی که برای ساختن آن از قدرت تخیل و ذهن نویسنده استفاده می‌شود. در این مقاله قصد داریم داستان فانتزی و مؤلفه‌های آن را بیشتر بشناسیم:
داستان فانتزی چیست؟
در داستان فانتزی، عناصر غیرواقعی و تخیلی به‌عنوان درون‌مایه اصلی داستان استفاده می‌شوند. انگار که این موجودات غیرواقعی و ساختار‌های خیالی واقعیت دارند و شالوده داستان با این پیش‌فرض شکل می‌گیرد. در کل ادبیات فانتزی با قوائد و قوانین خیلی کاری ندارد. نویسنده در این سبک نه‌تنها باید اصل داستان را خلق کند، بلکه باید قانون‌های حاکم بر جهان داستانی خود را هم بیافریند و فضای متفاوتی به‌وجود بیاورد. به این ترتیب او دو چیز را خلق می‌کند: اول قانون‌هایی فرازمینی و سپس ماجراهای داستانی.
دنیای فانتزی داستان‌ها چه ویژگی‌هایی دارند؟
در دنیای فانتزی خبری از روزمره‌های دنیای واقعی نیست. در این دنیا می توانیم قوانین هرچیزی را با قدرت تخیل و خلاقیت‌مان تعیین کنیم. انسان قادر است سوار بر اژدها شود و در آسمان‌ها سیر کند! یا تبدیل به پسری عینکی شود که سوار بر عصای جادوگری به مدرسه هاگوارت‌جی‌کی رولینگ وارد می‌شود و قدرت خود را برای مبارزه با لردهای سرزمینش به ظهور برساند.
دنیای فانتزی یعنی هر نا ممکنی که توسط خیال انسان خلق می‌شود و در پیش‌برد داستان استفاده می‌شود. البته نویسنده باید بتواند خیالات را به‌طور واقعی روایت کند تا مورد توجه و باور مخاطب قرار بگیرد. بهتر است از قوانین خاصی پیروی کند و حتی محدودیت‌هایی برای قهرمانان و تبهکاران در نظر بگیرد تا خواننده راحت‌تر بتواند با آن کنار بیاید.
فانتزی‌نویسی از کجا آمد؟
خیلی مشخص نیست که خلق داستان‌های فانتزی دقیقا از چه زمانی آغاز شده. همیشه داستان‌هایی مثل جن و پری در بین انسان‌ها رواج داشته. برخی از منتقدین، آثار هومر، فردوسی و افسانه‌هایی مثل گیل‌گمش، مهابهاراتا، هزار و یک شب و شاه آرتور را جز اولین نمونه‌های ادبیات فانتزی می‌دانند. البته عده‌ای هم افلاطون را برای داستان «آتلانتیس» به‌عنوان اولین نویسنده داستان‌های فانتزی معرفی می‌کنند.
اما در ادبیات مدرن خیلی روشن است که این گونه ادبی از چه زمانی آغاز شده. رضا علیزاده، مترجم تعدادی از رمان‌های فانتزی مثل ارباب حلقه‌ها اعتقاد دارد که سابقه ادبیات فانتزی مدرن به دو قرن پیش برمی‌گردد.
مخاطب داستان‌های فانتزی گروه سنی خاصی است؟
بعضی‌ها فکر می‌کنند داستان‌های فانتزی مختص به کودکان و نوجوانان است. اما آغازگران این سبک ادبی در دنیای مدرن به هیچ‌وجه برای کودکان نمی‌نوشتند! البته بعد از پیدایش این گونه ادبی، عده‌ای به تکاپو افتادند تا از این سبک برای نگارش آثار مخصوص به کودکان و نوجوانان استفاده کنند.
آثار نویسندگانی مثل «ژول ورن» که امروزه طرفداران زیادی در بین نوجوانان دارد، در عصر خود بسیار جدی و مورد توجه بوده و مجموعه‌هایی مثل «هری پاتر» که اختصاصا برای کودکان و نوجوانان نوشته شده، علاقه‌مندان بسیاری در میان بزرگسالان دارد. بنابراین می‌توان از این ژانر هم برای خلق آثار مربوط به کودکان استفاده کرد و هم برای بزرگسالان؛ اما به‌هر حال ممکن است هر کسی با هر رده سنی از آن استقبال کند. داستان کوتاه چیست؟
داستان فانتزی چه زیرمجموعه‌هایی دارد؟
آثار فانتزی تنوع بالایی دارند که هر یک از آن‌ها در زیرمجموعه و زیرسبکی خاص تعریف می‌شوند. در ادامه به تعدادی از زیرمجموعه‌های داستان فانتزی اشاره می‌کنیم:
- فانتزی حماسی
این مدل داستان‌ها در محیطی جادویی روایت می‌شود که قوانین فیزیکی خاص خودش را می‌طلبد. طرح این آثار همواره از مقیاس وسیعی برخوردار است و هسته آن‌ها روی یک قهرمان متمرکز است. ارباب حلقه‌ها بهترین نمونه از این نوع داستان است.
- فانتزی تاریخی
بهره‌گیری از عناصر جادویی در داستان‌های تاریخی مهم‌ترین فاکتور این گونه داستانی است. البته زیرسبک شمشیر و جادوگری هم در آن دیده می‌شود. داستان شاه آرتور در گروه فانتزی تاریخی قرار می‌گیرد.
- فانتزی تاریک
وجود اِلِمان‌های ترس و وحشت در رمان فانتزی، آن را به فانتزی تاریک تبدیل می‌کند. خوش‌آشام‌ها، شیاطین و نیروهای تاریک که غالبا موجب ترس هستند، جز داستان‌های فانتزی تاریک قرار دارند.
- فانتزی ابرقهرمانی
در رمان فانتزی ابرقهرمانی شخصیت‌ها همواره دارای قدرت‌های ماورایی و فرازمینی هستند. مثلا شخصیت ثور در کمیک‌های مارول، قدرتی ماورایی و خداگونه دارد و در گروه فانتزی ابرقهرمانی جا می‌گیرد.
- فانتزی علمی
در این نوع داستان‌ها، پدیده‌های فانتزی با موارد علمی توجیه پیدا می‌کنند. اسم‌های دیگری که در این زیرسبک شنیده می‌شوند، استیم‌پانک و آرکین‌پانک هستند. آرکین‌پانک ترکیب علم و خیال است. استیم‌پانک هم در عصر ویکتوریایی روایت می‌شود و به‌نوعی تاریخ جایگزین است. یعنی خط پیشرفتی که بشر طی کرده را عوض می‌کند و با اختراعات آن زمان مثل ماشین بخار، مصنوعات تخیلی را پدید می‌آورد. داستان‌های ژول ورن بهترین مصداق داستان فانتزی علمی هستند.
- افسانه‌ها
به این سبک داستان‌ها حکایت هم می‌گویند که در آن با استفاده از حیوانات سخن‌گو، سعی می‌شود درس یا نکته‌‌ای اخلاقی به انسان داده شود. کلیله و دمنه و هزار و یک شب جز حکایت‌ها و افسانه‌ها محسوب می‌شوند.
وضعیت ادبیات فانتزی در آثار نویسندگان ایرانی چگونه است؟
متاسفانه این ژانر هنوز هم در ایران ناشناخته است و نویسندگان ایرانی اثر مطرح و قابل اعتنایی در این گونه ادبی خلق نکرده‌اند. شاید بشود با تسامح بعضی از آثار صادق هدایت را فانتزی دانست. نویسندگان ما در چند دهه قبل، بیشتر به مسائل روزمره، اجتماعی و مباحث سیاسی پرداخته‌اند.
البته در زمینه کودک و نوجوان آثاری نوشته شده، اما برای بزرگسالان نه! شاید به همین خاطر است که از سه سال قبل مسابقه‌ای در کشورمان به اسم «مسابقه ادبیات فانتزی و علمی‌تخیلی» برگزار می‌شود تا به این شکل بتوانند نویسندگان ایرانی را به نوشتن آثار ادبی فانتزی ترغیب کنند.
کدام رمان‌های فانتزی بیشترین محبوبیت را دارند؟
در بین رمان‌های فانتزی، بعضی از آن‌ها محبوبیت جهانی دارند. در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
ـ هری پاتر، نوشته جی کی رولینگ
ـ آلیس در سرزمین عجایب، نوشته لوئیس کارول
ـ سرگذشت شاه کش، نوشته پاتریک راتفوس
ـ ارباب حلقه‌ها، نوشته جی آر آر تالکین
ـ هابیت، نوشته جی آر آر تالکین
ـ نغمه آتش و یخ، نوشته جرج مارتین
